W ostatnich latach, w kontekście wojennych losów terenów górskich, wiele mówiono i pisano o Goralnevolku,
czyli kolaboracji części górali podhalańskich z niemieckim okupantem. W cieniu tych dyskusji do dziś jednak pozostaje dramat ich sąsiadów – wysiedlonych ze swoich domów górali z Żywiecczyzny.
Z Żywiecczyzny nie aż tak daleko na Podhale. Jednak na kartach historii II wojny światowej losy tych górskich, jakże bliskich sobie krain, wyglądają wręcz diametralnie inaczej. Podczas gdy część górali z Podhala zdecydowała się na kolaborację z okupantem niemieckim tworząc Goralenvolk (podkreślić należy, że jedynie część mieszkańców Podhala chciała kolaborować z Niemcami, wielu wręcz przeciwnie, podjęło walkę konspiracyjną – tu warto przypomnieć fenomen Kurierów Tatrzańskich, którzy zapewniali łączność podziemia z polskimi władzami na emigracji), to na Żywiecczyźnie doszło do pierwszych w czasie II wojny światowej masowych wysiedleń ludności.
Innymi słowy – Żywiecczyzna miała być czysto niemiecka.
W ramach „Aktion Saybusch”, czyli „Akcji Żywiec” we wrześniu 1940 roku Niemcy postanowili wysiedlić górali żywieckich na teren Generalnej Guberni – sama Żywiecczyzna została wcielona do III Rzeszy w ramach tzw. rejencji katowickiej. Tym samym stała się miejscem, które miało zostać zasiedlone przez Niemców. Podstawą do wszczęcia wysiedleń, także na Żywiecczyźnie był dekret Adolfa Hitlera o umocnieniu niemczyzny z 7 października 1939 roku. Miał on na celu stworzenie nowych niemieckich obszarów osiedleńczych poprzez wysiedlenie innych grup narodowościowych.
Z informacji opublikowanych przez Starostwo Powiatowe w Żywcu w 82. rocznicę wydarzeń opisywanych wydarzeń można się dowiedzieć, że pierwszy transport ludności polskiej wyruszył 23 września 1940 roku z dworca w Żywcu.
W materiałach Instytutu Pamięci Narodowej można przeczytać, iż „wysiedlonych zgrupowano w Żywcu, Rajczy i Suchej, skąd transportami kolejowymi wywożono do miejscowości, które weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa, m.in. na Lubelszczyznę i Kielecczyznę. Po dotarciu na miejsce wysiedleni byli pozostawiani samym sobie. Miejscową ludność Niemcy informowali, że deportowani są przestępcami, co dodatkowo utrudniało ich położenie”.
Wysiedlenia z Żywiecczyzny trwały do 14 grudnia 1940 roku. Odpowiedzialny za nie był Obergruppenfuehrer SS Erich von dem Bach Zelewski (pochodził z Kaszub – urodził się w Lęborku), który osobiście objeżdżał wysiedlane wsie, a później witał niemieckich kolonistów. Ogółem hitlerowcy wysiedlili około 20 tysięcy Polaków.
Wysiedlani mogli zabrać ze sobą jedynie drobny sprzęt, koce i ubrania oraz zapas żywności na trzy dni. Mieszkańcy Żywiecczyzny przewożeni byli na Lubelszczyznę i Kielecczyznę. W ramach „Saybusch Aktion" Niemcy wysiedlili mieszkańców 35 wsi z terenu powiatu żywieckiego.
„Po wypędzeniu Polaków do wsi wprowadzano tzw. ekipy porządkowe, złożone z Żydów i młodych kobiet, przymusowo zabranych z okolicznych, nie wysiedlonych wsi. Po zrobieniu porządku w gospodarstwie jeszcze tego samego dnia lub następnego wprowadzali się osadnicy. Niemcy dostawali po kilka mniejszych gospodarstw chłopskich” – czytamy w materiałach IPN.
Jak opisują przedstawiciele żywieckiego starostwa, w 1945 roku część mieszkańców powróciła do swoich domostw. Zastali oni zniszczone i zrabowane gospodarstwa. W opinii historyków akcja wysiedleńcza była jednym z najbardziej tragiczniejszych wydarzeń w dziejach Żywiecczyzny. Na Żywiecczyźnie znajduje kilka miejsc pamięci o tamtych wydarzeniach, między innymi w Ciścu, Jeleśni, Rajczy i Żywcu.
Z okazji 82. rocznicy wysiedleń ludności z Żywiecczyzny do Generalnej Guberni społeczność I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Żywcu uczciła pamięć o tamtych tragicznych wydarzeniach składając kwiaty pod tablicą pamiątkową, która mieści się na budynku Miejskiego Centrum Kultury w Żywcu – dawnego „Sokoła”.
Źródła:
- Starostwo Powiatowe w Żywcu
- Mirosław Sikora i Monika Bortlik-Dźwierzyńska, Aktion Saybusch. Wysiedlenie mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940–1941. IPN Katowice; Marek Szafrański, 80 lat temu Niemcy wysiedlili z Żywiecczyzny 20 tys. Polaków (portal historyczny dzieje.pl) w: hit.policja.gov.pl
Opr. Łukasz Razowski
